De ziel van Napoleon

Op 22 november aanstaande gaat de nieuwe film van regisseur Ridley Scott Napoleon in première. Oscarwinnaar Joaquin Phoenix kruipt hiervoor in de rol van de voormalige keizer. Onder aanvoering van Napoleon vocht het Franse leger gigantische veldslagen uit in Europa, uiteindelijk zou hij weten op te rukken tot aan Moskou. In de veroverde gebieden, zoals in de Republiek der Verenigde Nederlanden, werd een omvangrijke bestuurlijke vernieuwing ingezet. Tijdens zijn leven werd Napoleon vereerd en gevreesd. In de historiografie die na zijn dood ontstond valt het werk L’âme de Napoléon van Léon Bloy uit 1912 op. Tijd voor een vraaggesprek met de vertaler ervan, Robert Lemm.

Redactie: Bloy interpreteert Napoleon als een soort mythische figuur in ‘De ziel van Napoleon’. Hoe past dat in zijn wereldopvatting; als Fransman, als katholiek, als reactionair? Hoe sterk verschilt deze zienswijze van de overige literatuur over de Napoleontische tijd waartoe Bloy zich verhoudt? Want niet de minste schrijvers hebben werk aan hem gewijd: Robert-Augustin Antoine de Beauterne, Lord Byron, Thomas Carlyle, Elie Faure, etc.

Robert Lemm: De Napoleon van Bloy verschilt radicaal van alle andere literatuur over hem. We hebben hier te maken met een duiding van zijn optreden tegen het licht van de eeuwigheid. Napoleon overtreft alle staatshoofden die in Frankrijk - oudste dochter van de Kerk - aan hem voorafgingen. Hij personifieert de laatste ingreep van God om de wereld voor de definitieve ondergang te behoeden. Hij is een symbool. Waarbij aangetekend dat volgens Bloy ieder van ons iets unieks symboliseert in de Schrift van de Geschiedenis. ‘De ziel van Napoleon’ bestaat uit korte hoofdstukken die vol staan met rake uitspraken en typeringen waarbij de historische feiten als bekend zijn verondersteld. Het boek is uiterst geserreerd en leest als een gedicht.

Redactie: In het een-na-laatste hoofdstuk La garde recule!… (De garde deinst terug!…) schrijft Bloy dat we Napoleon alleen als dichter kunnen begrijpen, dat dit geldt voor zijn (amoureuze) bevliegingen en voor zijn fatalisme. De krijgsheer Napoleon is gekend om zijn bon mots natuurlijk. Hoezeer schrijft Bloy waarde toe aan enerzijds de onderscheidende stijl van de heerser en anderzijds de symboliek waarin God zich openbaart?

R. Lemm: In de liefde is Napoleon altijd een achttienjarige gebleven. Als soldaat en legerleider vond hij dat je niet langer dan een paar minuten aan een vrouw kon denken. Anders was je geen man. Zijn lotsbestemming stuwde hem onverbiddelijk voort tot de uiteindelijke nederlaag. Het schismatieke Rusland en het achterlijke Spanje braken hem uiteindelijk op. Bloy beschouwde al zijn tegenstanders op het Europese schaakbord als handlangers van de satan. Engeland was de ergste: een volk van winkeliers, onder leiding van het Gouden Kalf.

Redactie: Laten we kijken naar de iconografie rondom Napoleon. Op film is de beroemdste zoon van Corsica al vaker uitgebeeld, bijvoorbeeld in het meesterwerk van Abel Gance uit 1927.¹ Wat sprak u hierin aan? En dan is er het schilderij van Hippolyte Delaroche dat op de cover van de Nederlandse vertaling staat. Dit geeft een bepaald beeld: de getroebleerde keizer zit ingezakt op een zetel, heeft zijn karakteristieke hoed afgedaan en draagt besmeurde laarzen. Het origineel hangt in Leipzig, deze beeltenis lijkt als boodschap uit te dragen dat voor heerszucht een prijs wordt betaald, nietwaar?

R. Lemm: Keizer mocht hij wezen, hier staat hij afgebeeld als burgerman, afkomstig van een onbeduidend eiland. De gekroonden der aarde die de Revolutie van 1789 hadden overleefd waren schertsfiguren geworden door zijn toedoen. Meesterlijk is het hoofdstukje over Dresden, 1812, waar Napoleon als gastheer de uitvoerige titulatuur liet afroepen van al die doorluchtige personages die zijn laarzen kwamen likken. Dit was voorafgaand aan de invasie van Rusland. De vroege film van Abel Gance gaat vooral over de jonge Napoleon van zijn eerste veroveringen. Mij is de scène bijgebleven waarin Robespierre met een donkere bril in een kamer van het Comité de Salut Publique.² dagelijks de namen van 500 aristocraten noteert die geguillotineerd moeten worden. Als hij daar 15 jaar mee door was gegaan zou hij heel Frankrijk van de adel hebben verlost. Aan die genocide maakte Napoleon een eind.

De Reactionair

Boekenwinkel

Ondek onze grote collectie boeken, zoals Desengaño, in onze boekenwinkel.

Redactie: Voor lezers die door dit gesprek geïnteresseerd zijn geraakt in Bloy, wat kunt u hen aanraden? Welke werken van zijn hand sluiten aan bij ontwikkelingen die zich voordoen in deze tijd. Hoe valt bijvoorbeeld een werk als Le salut par les juifs te interpreteren?

R. Lemm: In mijn boek Vloekgezant - waarin ik Bloy stel tegenover Nietzsche - geef ik van sommige van zijn werken een beeld. Hij schreef met de zweep, met vuur en licht. Niet voor niets was zijn bijnaam de pelgrim van het absolute. In Het heil komt door de joden klaagt hij de christenen aan die niet leven volgens hun Geloof en toont hij hoe wat zij de joden verwijten op henzelf terugslaat. In Le Sang du pauvre (‘Het bloed van de arme’) kastijdt hij de bourgeoisie en herleidt hij het kapitalisme tot de duivel. Groot is zijn bewondering voor Columbus en Marie-Antoinette, over wie hij eveneens boeken schreef. De eerste bracht het Evangelie naar de Nieuwe Wereld, de andere onderging de dood op het schavot als riddervrouwe. Volgens Bloy was ze meer waard dan alle Bourbons bij elkaar. Bloys dagboeken zijn een must. Hij haalde alle literaire reputaties van vooraanstaande tijdgenoten genadeloos over de hekel, maar zelf bleef hij straatarm.

Redactie: Bloy blijft gekend als reactionaire auteur. Als laatste zouden we nog uit de Nederlandstalige overlevering een ‘bonusquote’ over hem willen presenteren die misschien op uw bijval kan rekenen:

Bloy is actueel. Nu in deze tijd van vertwijfeling aan elk menselijk houvast en waarin het totaal ontwrichte leven zinloos verklaard wordt door existentialisten als Sartre, met de verwonderlijke bedoeling er een zin aan te geven, de zin van zinloosheid, - geven de boeken van Bloy een geestelijke bevrediging en een volheid van inzicht, die men tevergeefs zal zoeken in bijna alle geschriften van de laatste decennia. Léon Bloy wijst ons: er is geen andere weg dan God en Zijn Kerk, het totale christendom.³

R. Lemm: De verzamelde werken van Bloy zijn weer in de betere Franse boekwinkels beschikbaar. Zijn schrijfstijl en zijn profetische inzichten fascineren vriend en vijand. Hier is geciteerd zijn Nederlandse ontdekker en peetzoon Pieter van der Meer de Walcheren, een voormalig atheïst. Maar de Nederlandse katholieken van destijds waren te dom en te bang om zijn gedrevenheid te gedogen, een paar uitzonderingen daargelaten waaronder Anton van Duinkerken, Henri Bruning en de priester Wouter Lutkie. Reactionair was hij zeker. Joseph de Maistre, Juan Donoso Cortes en Barbey d’Aurevilly behoorden tot zijn favoriete auteurs. Ook de gekende filosoof Jacques Maritain was overigens een peetzoon van Bloy. Zelf achtte Bloy theologie overbodig.