Jan-Jaap Moltman
Een dichter in Fiume
Hoe de overname van een Adriatische havenstad de Europese geschiedenis tekende
“Aan wie behoort Fiume toe?”, schreeuwde een jubelende Gabriele D’Annunzio een dolblije Italiaanse menigte toe vanaf een balkon in het Kroatisch-Italiaanse Adriatische havenstadje. “Aan ons, aan ons!”, antwoordde de menigte de Italiaanse dichter-leider. “En aan wie behoort Italië toe?”, kreeg wederom het “aan ons!” als enthousiaste reactie toegeworpen. De vraag aan wie Italië toebehoorde zou met dit antwoord, in het Italiaans ‘a noi’, in de jaren volgend op de doldwaze overname van Fiume door D’Annunzio weerklank vinden in de mars op Rome van de Italiaanse leider Benito Mussolini. Het is slechts één van de voorbeelden die de avontuurlijke, maar gedoemd te mislukken, expeditie van een Italiaanse dichter naar het nu in Kroatië gelegen stadje de moeite van het nader bestuderen waard maken. De crisis in Fiume tekende door haar verstrekkende invloed op Mussolini niet alleen de koers van Italië, maar kan gezien worden als vergeten invloed op een vernietigende loop van de Europese geschiedenis.
Als nakomeling van de renaissance middenin een Europa van democratische revoluties en sociale onrust, spiegelde de Italiaanse dichter, schrijver en filosoof Gabriele D’Annunzio zich meer aan de autocratische Cesare Borgia en de Romeinen dan aan (vroeg)modernere invloeden. Zoals de jacobijnen in Frankrijk meer dan honderd jaar voor hem en de Amerikaanse patriotten in hun strijd om onafhankelijkheid deden, vond veel van D’Annunzio’s gevoel voor dramatiek en symboliek zijn oorsprong in de klassieke oudheid. In een periode waarin het Italiaans gevoel voor trots en eer hevig gekrenkt werd, was het spiegelen aan de illustere Romeinse voorvaderen een manier om te ontsnappen uit de tragiek van het contemporaine bestaan. De Grote Oorlog, zoals de Eerste Wereldoorlog toen nog genoemd werd, was dan wel in 1918 beëindigd, maar de gevolgen van de een jaar later gesloten vredesverdragen lieten Italië in verwarring achter. Italië had aan de zijde van de geallieerden de oorlog gewonnen, vele duizenden jongemannen opgeofferd en het land in economische crisis gestort, maar zag daar niet de gewenste tegemoetkomingen voor terug. Sinds in de negentiende eeuw in Italië het irredentisme de kop opstak leefde onder Italianen het sterke verlangen om Italiaanssprekende gebieden te verenigen in één Italiaanse staat. Met name gebieden in Istrië en de Adriatische havenstad Fiume (in het Kroatisch ook wel Rijeka genoemd) moesten zich aansluiten bij de Italiaanse staat en werden door Italië bij de vredesonderhandelingen opgeëist. Toen op de uiteindelijke vredesconferentie in Parijs (1919) de havenstad niet Italië toekwam nam de onvrede onder de hevig getroffen Italiaanse bevolking zienderogen toe.
In een welhaast filmisch verhaal besloot de vaderlandslievende romanticus D’Annunzio, weliswaar gesteund door een geldinzamelingsactie van Mussolini, tot een doldwaze, schier kansloze missie. Saillant detail is dat de verbindingsofficier tussen D’Annunzio en Mussolini een Japanner was, Harukichi Shimoi. Deze Shimoi introduceerde de haiku in de Europese literatuur en werd wegens bewezen diensten door D’Annunzio de ‘samoerai van Fiume’ genoemd. Hij zou later ook betrokken zijn bij Mussolini’s Mars op Rome. Aan het hoofd van een legertje patriotten zette D’Annunzio de aanval in op Fiume. Het havenstadje dat volgens het internationaal recht toebehoorde aan het Koninkrijk der Serven, Kroaten en Slovenen. Het verleden van de dichter als veteraan dienend in een elite-eenheid in de Eerste Wereldoorlog en zijn reputatie als nationalist zouden dienen als aantrekkingskracht. In een episch slot liepen de door Italië gezonden troepen over naar D’Annunzio, in plaats van de wapenen tegen hem op te nemen. De overwinning was al gauw een feit.
De stad werd van Rijeka omgedoopt tot Fiume en D’Annunzio riep het Italiaans Regentschap Carnaro uit, met zichzelf als ‘il Comandante’ aan het hoofd van een voor de loop der geschiedenis interessant staatsbestel. Samen met een van de schrijvers van het Fascistisch Manifest (1919), Alceste de Ambris (tevens deel van het kabinet-D’Annunzio), ontwierp D’Annunzio een grondwet en staatsbestel dat na zou galmen in het fascistisch Italië van Mussolini, het Spanje van Franco en het bewind van de militaire junta in Argentinië.
De machtsgreep van D’Annunzio werd met verbazing en bejubeling ontvangen in Italië, een land geteisterd door linkse stakingen en rechtse roep voor orde en autocratie. Met een sterk corporatistisch systeem waarin iedereen verplicht was lid te zijn van bonden en waar een sterke sturing van de staat in de dagelijkse economische gang van zaken gold, gesteund door de bende piraten die mee kwam met De Ambris, zou Fiume een vreemde eend in de Europese bijt worden. D’Annunzio probeerde vanuit Fiume nog een alternatief op te richten voor de Volkerenbond: een bondgenootschap van onderdrukte volkeren, wereldwijd, maar zonder al te veel succes. Het mag dan ook geen verrassing heten dat geen land, zelfs Italië niet, het Regentschap Carnaro erkende.
Het ministaatje aan de Adriatrische Zee viel op wegens haar gevoel voor esthetiek, iets waar later Mussolini en indirect ook de Duitse dictator Adolf Hitler gretig van zouden lenen. Parades, uniformen en toespraken die eerder thuis zouden horen in het theater dan het politieke toneel: Gabriele D’Annunzio wist naast zijn grondwerk voor het latere fascistisch staatsmodel ook de toon te zetten waar enkele van de meest omstreden politieke figuren uit de Europese geschiedenis later op zouden bouwen. Hoewel zijn staatje slechts zeventien maanden wist te overleven, voor het door de Italiaanse marine na een bombardement en gevechten van vijf dagen ingenomen werd, klinkt de echo van D’Annunzio tot op de dag van vandaag door in onze geschiedenisboeken. Dit, terwijl de dichter die als filosoof en avonturier van grote invloed was op twee bepalende spelers in de Tweede Wereldoorlog vrijwel vergeten lijkt. Wie de symboliek van vooral Benito Mussolini, maar ook van Adolf Hitler en Francisco Franco beter wil begrijpen doet er goed aan het ‘schelmenstaatje’ aan de Adriatische Zee beter te bestuderen. Het broeinest van patriotten, piraten en zwarthemden heeft meer bijgedragen aan de loop van de Europese geschiedenis dan Gabriele D’Annunzio ooit had kunnen bevroeden toen hij de aanval op Fiume inzette.
