Autonomie en psychopathie

In een artikel eerder gepubliceerd op Reactionair.nl, Autonomie en consumptie: Hoe autonomie met de consumptiemaatschappij samenhangt,¹ vroeg Floris Huiskes zich af of er een mogelijkheid is om te ontsnappen aan de consumptiemaatschappij “waarin wij, min of meer, sinds de 20e eeuw leven”. In dit artikel ga ik op zoek naar de mogelijkheden voor individuen om autonomie na te streven.

Van Hooff stelt dat de individuele mens zo veel door de omgeving beïnvloed wordt in het denken, oordelen en twijfelen dat er geen sprake is van autonomie. In de consumptiemaatschappij worden mensen beïnvloed door PR-campagnes van bedrijven die producten willen verkopen. Reclame verspreidt niet alleen feiten over een product maar verbindt bovenal het product met een bepaalde identiteit. Als voorbeeld noemde Van Hooff een campagne die het idee verspreidde dat het roken van sigaretten een vrouw onafhankelijker zou maken. Dankzij de enorme invloed van marketing in de consumptiemaatschappij kan het aanbod de vraag sturen. Wie de mens blijft zien als autonoom zal niet snel bedrijven, hun campagnes en het systeem waarin zij opereren de schuld geven van de vervuiling en ongezondheid veroorzaakt door de consumptiemaatschappij.

Volledige autonomie, ofwel een volledig vrije wil, is een illusie. De mens kan zich enkel bewust worden van de omgeving en van de eigen gedachten. Vaak wordt in de hersenen, al een halve seconde voordat een mens bewust een beslissing maakt, een beslissing geïnitieerd.² Dit levert moeilijk te beantwoorden vragen op: Als er geen vrije wil bestaat, kan je dan nog wel een oordeel vellen over de acties van mensen? Kan je op basis van die oordelen nog een rechtstaat hebben? Het antwoord is: Ja, want de rechtstaat is een omgevingsfactor die de acties van mensen beïnvloedt. Er gaat een afschrikkende werking uit van straffen. Een rechtstaat, sociale druk en het eigen geweten zetten mensen aan tot voornemens. Mensen kunnen zichzelf houden aan voornemens,³ mits zij geen zware psychologische problemen hebben en bewust omgaan met verslavingen. De meeste mensen zijn onbewust verslaafd geraakt aan drugs, alcohol, gokken, porno, sociale media, alom begeerd worden, tv-series, games, het laatste nieuws, geld verdienen, geld uitgeven, suiker, of een combinatie van deze lijst.

Anderen kiezen bewust hun eigen verslavingen. De mens heeft de potentie om bewust te leven. Een mens, of dit nou gaat om een ziel of een gedeelte van het brein, kan zichzelf in meer of mindere mate dwingen om zich te concentreren op een taak of beslissing. Dit bewustzijn is niet in ieder mens gelijk en valt te trainen. Kinderen kunnen zich uren vermaken met simpel speelgoed maar kunnen zich niet meteen focussen op een urenlange rekenles. Volwassenen hebben geleerd om zich langdurig te focussen op werk dat zij al jaren doen, maar hebben moeite om van een nieuwe taak een gewoonte te maken. Dit zal altijd in meer of mindere mate zo blijven, afhankelijk van iemands concentratievermogen. Je kunt bewust kiezen om concentratievermogen te trainen door steeds je aandacht iets langer vast te houden. Je kunt bewust kiezen voor welke bezigheid je dit concentratievermogen traint. Zo kan een mens dichter bij het ideaal van autonomie komen.

De Reactionair

Boekenwinkel

Ondek onze grote collectie boeken, zoals Desengaño, in onze boekenwinkel.

Verwar autonomie niet met uniciteit. Mensen kunnen autonoom tot dezelfde standpunten, levenswijze en esthetische ervaringen komen. Een groep autonome mensen kan zelfs homogener ogen dan een groep mensen waarvan niemand bewuste beslissingen maakt. Zeker in deze tijd waarin uniciteit en diversiteit als doel op zich worden gesteld. De ambtenarij, grote bedrijven en politieke partijen streven naar diversiteit, waardoor mensen worden gestimuleerd om een identiteit tentoon te spreiden die hen uniek maakt. Een unique selling point is niet langer alleen wat je kan en of je in het team past, maar ook hoe je uiterlijk, gender en seksualiteit anders is dan de rest. Voor uniciteit is dus zeker in deze tijd geen autonomie nodig.

Hedendaagse instituties creëren een samenleving waarin uniciteit dezelfde status oplevert als puur conformisme. De dystopie van het conformisme wordt goed weergeven in American Psycho. In deze film is er een groep bankiers die allemaal dezelfde pakken dragen, dezelfde haarstijl hebben, dezelfde bril dragen, naar hetzelfde restaurant willen gaan en dezelfde vrouwonvriendelijke opvattingen delen. Ook hebben zij bijna hetzelfde visitekaartje, waarop ‘Vice President’ van ‘Pierce & Pierce’ staat in sierlijke letters. Wel proberen deze vicepresidenten elkaar te overtreffen in stijl door de tint wit van hun kaartje uniek te maken. De kaders die de uniciteit inperken zijn overdreven nauw weergegeven en op het eerste gezicht lijkt deze nauwheid het probleem te zijn. Het achterliggende probleem is echter dat deze intelligente personen niet de verantwoordelijkheid nemen om autonoom te worden, de eigen kaders blijvend te heroverwegen en het goede voorbeeld te geven aan mensen die geen bewuste beslissingen kunnen of willen nemen.

In American Psycho krijgt hoofdpersoon Patrick Bateman het verwijt ‘unhuman’ te zijn nadat hij ontkent dat hij echt een verleden deelt met zijn vriendin en vrienden (die allemaal precies even oppervlakkig zijn). Bateman’s reactie op deze beschuldiging van onmenselijkheid: ‘No, I am in touch with humanity’. Dat hij, terwijl hij een psychopaat met psychoses is, vergeleken met zijn collega’s meer bewust leeft, blijkt uit zijn bespreking van het nummer ‘It’s hip to be square’. Dat nummer gaat niet alleen over het gemak dat conformiteit met zich brengt, maar gaat ook over de band Huey Lewis & the News zelf, die commercieel is geworden. De band is bewust zichzelf gaan inkaderen in het vierkantje aan identiteit dat een band moet hebben om het hoogst mogelijke financiële succes te behalen.

De uitdrukking ‘to be square’ zegt echter niets over een specifiek vierkantje aan identiteit. Huey Lewis steekt de draak met het afknippen van wilde haren, het dragen van zakelijke pakken en het letten op voeding. Dat deze zaken ‘burgerlijk’ zouden zijn valt te beargumenteren, maar je wordt niet minder vierkant als je in een ander, quasi-uniek vierkantje past. Je bent vierkant als je iets zonder na te denken overneemt van anderen. Sterker nog, het kan gevaarlijk zijn als je (consumptieve) keuzes onbewust maakt op basis van beoogde status. American Psycho geeft hier een extreem voorbeeld van, namelijk dat Bateman het niet kan hebben dat het visitekaartje van een collega het meeste aandacht krijgt en dat Patrick daarom later deze collega met een bijl vermoordt. Een gebrek aan autonomie in combinatie met psychopathie kan op deze manier fataal worden.

Autonomie, ofwel bewust leven, is een middel om fysieke, esthetische doelen te bereiken. Dit kan door je eigen kaders te kiezen en je daaraan te houden. Zoals method-actor Christian Bale zijn complete levensstijl bewust aanpaste om Patrick Bateman te worden, kan je toewerken naar een ideaal. Je zou kunnen beargumenteren dat de obsessieve routines en ongevoelige passie van Bateman nastrevenswaardige idealen zijn. Waar ik voor pleit is een bewuste keuze voor gewoontes. Volgens Aristoteles’ deugdethiek ben je je gewoontes en moet je in alles een goed middelpunt tussen twee kwaden kiezen. Wat voor jouw zelfverwerkelijking is, vind je door bewust te zoeken. Alles is consumptie, alles is dieet, alle gewoontes zijn verslavend. Blijf je doelen heroverwegen:

• Wees bewust van wat je eet. Gezond eten vinden is misschien nog moeilijker dan je houden aan voornemens. In één keer overstappen op een dieet dat een ander volledig heeft bedacht is geen bewuste keuze.
• Per week: Lees x uren van papier, sport x keer, forceer jezelf om met pen en papier op te schrijven wat je bezighoudt, besteed x uur aan het bespelen van een instrument, teken, schilder, dans. Begin klein maar houd je vast aan jouw voornemens met al je kracht.
• Wees bewust van met wie je omgaat, van je reacties op anderen, van je reactie op gebeurtenissen, van je onbewuste keuzes.
• Maak het jezelf makkelijker door telefoonnotificaties, tv en computer uit te zetten.

Hiermee heb ik enkele mogelijkheden genoemd voor het als individu ontsnappen aan de impulsen van de consumptiemaatschappij. Dit stuk is niet geschreven als kritiek op mensen die bewustzijn als een fout in evolutie zien of God als herder hebben gekozen. Ik ben benieuwd hoe zij denken over de zelfscheppende mens. Ik hoop dat dit stuk iemand aanzet om bewuste keuzes te maken. De consumptiemaatschappij breekt deels af in een lockdown. Laat jij je zonder nadenken verleiden om meer vanuit huis te consumeren of maak je een bewuste keuze? Zoals Klaus Schwab zegt is er nu “a rare but narrow window of opportunity to reflect, reimagine, and reset our world”.⁴