Chanoeka, een reactionaire feestdag

Chanoeka, het feest van de herinwijding, ook wel bekend als ‘het feest van de lichtjes’, is tegenwoordig meer een culturele feestdag voor joden. Het heeft geen officiële religieuze status. Dit komt, doordat de bijbelboeken waarin het feest haar oorsprong heeft, Makkabeeën 1 en 2, verwijderd werden uit de rabbijnse canon van de Thora, rond het einde van het eerste eeuw (om deze reden zijn deze boeken ook verwijderd uit de protestantse canon). De voornaamste huidige betekenis van de feestdag lijkt te zijn, dat hij dient als een alternatief voor de christelijke viering van kerstmis.

Chanoeka ten tijde van het Tweede Tempeljodendom

In de periode van 160 v. Chr. tot 70 + n. Chr. toen de deuterocanon nog wijdverspreid gebruikt werd onder de Israëlieten was Chanoeka nog een belangrijke religieuze feestdag.¹² In ieder geval voor de Joodse groepen die de traditie van de Chasideeën volgden, reactionairen die zich hadden verzet tegen secularisering van het geloof, onderdrukking door hellenistische Seleucidische heersers en tegen afvallige en modernistische priesters en gelovigen die met de onderdrukkende staat collaboreerden; en die de voorgangers waren van de reactionaire Essenen en de ultraconservatieve Farizeeën van de school van Shammai. Jezus zelf vierde ook Chanoeka.

Met het inwijdingsfeest Chanoeka vierde men de contrarevolutionaire overwinning van de Makkabeeën. De overwinning van de onveranderlijke waarheid. De Joodse herovering van Jeruzalem en de herinwijding van de tempel in 164 v. Chr. De herinwijding was noodzakelijk voor herstel en reiniging van de tempel na ontheiliging door de Grieken.³

De Seleuciden onder koning Antiochus III hadden rond 200 v. Chr. Judea veroverd op de Egyptenaren. Na een korte periode van tolerantie, was een campagne begonnen om het traditionele Joodse geloof aan te passen aan de Griekse cultuur. De hogepriester Jason, broer van de vorige hogepriester Onias III, maakte verzoenende gebaren van dialoog met de Hellenistische factie. Toch werd hij verdacht van te veel steun voor de traditionalisten. De modernistische factie zwoer samen met Koning Antiochus IV en hielpen hun kandidaat Menelaus om het hogepriesterschap te usurperen.⁴

De Reactionair

Boekenwinkel

Ondek onze grote collectie boeken, zoals Desengaño, in onze boekenwinkel.

Koning Antiochus IV legde afgoderij in de tempel op en het eten van varkensvlees. Modernistische joden waaronder de Tobiaden steunden dit.⁵ De traditionalisten die ertegen waren werden vervolgd en vermoord. Na jarenlange strijd wisten de Makkabeeën de Seleuciden te verslaan. De usurpator Menelaus werd verdreven en uiteindelijk gedood.

Bij het einde van de onderdrukking werd de oude eredienst hersteld. Judas Makkabeüs begon de herinwijding van de tempel op de 25ste van de maand Kislew, dezelfde datum waarop de profeet Nehemia zorgde voor terugkeer van het vuur in de tempel na de Babylonische ballingschap. De herinwijding van de tempel duurde 8 dagen. Overgebleven olie die slechts voldoende was voor één dag, brandde wonderbaarlijk 8 dagen lang. Dit was de basis voor de traditie van acht dagen lang kaarsen aansteken van de menora.⁶

Zaken als dreidels (4-zijdige tollen) waren een veel latere toevoeging, waarschijnlijk in reactie op kerstcadeaus.⁷

Invloed van de Makkabeeën door de eeuwen heen

De Makkabeeën hadden laten zien dat een minderheid van orthodoxe traditionalisten vervolging kon weerstaan. Ze waren bereid geweest te sterven om hun geloof niet aan te passen aan de tijdsgeest. Eén moeder was vermoord, samen met haar zeven zonen die eerst gemarteld werden. Trouw aan God, moed en standvastigheid. Martelaarschap dat gevolgd werd door religieuze strijd tegen ‘progressieve’ onderdrukking.

De Makkabeeën waren een belangrijke inspiratie voor de vroege katholieke kerk en de martelaren ten tijde van de Romeinen. De moeder en haar zeven zonen bleven een inspiratie voor het vinden van betekenis in lijden en sterven voor de waarheid en God.

Toen Herodes zich de troon toeëigende, Romeinen de nieuwe buitenlandse bezetters werden, de Sadduceeën het hogepriesterschap usurpeerden en uiteindelijk zelfs veel Farizeeën modernistisch werden, bleven de Essenen wel trouw aan de traditie van de Chasideeën en de vroege Makkabeeën.

Ze leefden afgescheiden van de decadente samenleving in hun eigen zuil. Hun levenswijze was compleet celibatair of in een monogaam levenslang huwelijk waarbinnen seks gericht was op het krijgen van kinderen, die dan ook binnen de gemeenschap en los van de mainstream cultuur werden opgevoed.⁸ Ze verwierpen wereldse en pragmatische politiek. Wel hadden ze een oorlogsrol die sprak over een toekomstige heilige oorlog in de traditie van de Makkabeeën waarbij de strijd weer gebaseerd zou zijn op het geloof, niet dat het geloof gekaapt zou worden voor een politieke strijd.⁹

Dit vloeide over in de vroege katholieke Kerk en de christelijke traditie. Van daaruit heeft de traditie verder de Europese christelijke traditie omtrent ethiek, de staat, trouw aan legitieme autoriteit en de verwerping van usurpators, ook binnen de Kerk voortgezet.

Conclusie: de betekenis van Chanoeka

De overwinning van de Makkabeeën liet zien dat zelfs wanneer de staat repressie en geweld gebruikte, de hoogste religieuze ambten gekaapt werden en de situatie menselijk gezien hopeloos leek, een kleine groep ultratraditionalisten vast kon houden aan de waarheid en uiteindelijk de religieuze gebouwen, instituties en ambten kon terugwinnen, decennia-oude tradities kon herstellen en de klok kon terugdraaien naar de periode vóór de afvalligheid.

Een politieke strijd die geheel ondergeschikt was aan de religieuze strijd. Politiek ondergeschikt aan geloof; de reactionaire en integralistische traditie, religieus rechts. In tegenstelling tot religieus links, waar het geloof juist gepolitiseerd moet zijn, samengevat door Dorothee Sölle die ooit beweerde dat ‘elke theologische uitspraak ook een politieke uitspraak moest zijn’.¹⁰