Gastauteur
De meester en zijn gezant
Over de ideeën van Iain McGilchrist over de linker- en rechterhersenhelft
Nieuwe Atheïsten, zoals Sam Harris, Richard Dawkins en Daniel Dennett zien religie als een verzameling achterhaalde theorieën. In wetenschappelijke zin is dat natuurlijk ook zo. Maar is dat een reden om de wijsheid, die in die verschillende levensbeschouwingen is te vinden, dan ook maar meteen als het spreekwoordelijke kind met het badwater weg te gooien? Ik denk het eerlijk gezegd niet. Want er zijn in alle Grote Tradities – boeddhisme, christendom, confucianisme, hindoeïsme, islam, judaïsme en taoïsme – naast veel gekkigheid ook uiterst belangrijke, universele inzichten in de condition humaine te vinden. Inzichten die wij herkennen, omdat we mens zijn, en die ons tegelijkertijd diep verontrusten, omdat ze waar zijn. Vandaar de lege kerken. Want de moderne mens ziet liever zichzelf als middelpunt van de wereld, als maat der dingen, en gelooft maar wat graag dat het goede leven bestaat uit bevrediging van zijn grenzeloze begeertes. Traditionele wijsheid, die hem laat zien dat dit niet klopt, ziet hij als achterhaald, als geklets van oude, witte mannen. Enjoy! YOLO!
De Europese traditie, die teruggaat op Athene en Jeruzalem, op Plato en Augustinus, ziet dat totaal anders. De mens moet maat zoeken, maat houden, matig zijn; zich richten op God, op het Goede, Schone en Ware. Modus est in rebus. In alle dingen ligt de juiste maat verborgen. Die te ontdekken en ernaar te leven is de Weg, zo leert ook het taoïsme.
We zijn dat besef kwijt
Het resultaat is een samenleving van ‘happy pigs’ (waarmee ik het boerderij-varken beslist tekort doe), op weg naar de afgrond. En we weten het. Als we stil worden, als we echt gaan luisteren, weten we dat onze mateloosheid ons op een punt heeft gebracht dat we er serieus rekening mee moeten gaan houden dat Homo Sapiens Sapiens zijn langste tijd heeft gehad. Maar wat doen we? We maken onszelf wijs dat we onze manier van leven zullen kunnen handhaven, dankzij ons ‘superieure’ verstand, de goden gelijk. In een beschaving, waarin het grootste gebouw van de stad niet een kathedraal is, maar een bank, is dat misschien geen gekke gedachte, maar daarom nog niet waar, want “als we het heilige loslaten, en onze verlangens alle ruimte geven, en alles mogen pakken wat we willen, en daar technologie voor mogen inzetten – berg je dan maar. Dan zijn we fucked”, aldus de Engelse schrijver en ex-milieuactivist Paul Kingsnorth.
We leven in een illusie, hoe komt dat?
Ik denk dat we in de verkeerde verhalen zijn gaan geloven. De Verlichting verwees de mythes van de Europese Traditie naar de prullenbak en verving ze door nieuwe mythes. De mythe dat er een scheiding is tussen mens en natuur, een natuur die je kunt opknippen, analyseren en beheersen. En de mythe van de vooruitgang. Het christendom werd vervangen door een onvoorwaardelijk geloof in industrialisatie, vooruitgang en rationalisme. Een nieuwe religie. We hebben God vermoord en Vooruitgang op Zijn troon gezet. Alles wat nodig is om de ecologische crisis te keren, loopt nu stuk op de noodzaak van economische groei.
De volgende vraag is dan natuurlijk: waarom geloven we in het ‘verkeerde’?
In zijn indrukwekkende boek The Master and his Emissary bespreekt de Schotse filosoof, psychiater en hersenonderzoeker Iain McGilchrist het idee van wat hij noemt ‘the divided brain’. Op basis van neurowetenschappelijke, historische en filosofische inzichten stelt hij dat onze twee hersenhelften de werkelijkheid fundamenteel verschillend benaderen en interpreteren. De rechterhelft ‘begrijpt’ het geheel, de linkerhelft ‘ziet’ de delen. Beide interpretaties zijn onmisbaar, maar voor een gezonde relatie met de wereld buiten ons hoofd is het noodzakelijk dat de linkerhelft functioneert als gezant van de rechterhelft. Met andere woorden, het vermogen om de wereld in stukjes te knippen is alleen nuttig als het ten dienste staat van een meer holistische benadering. McGilchrist suggereert dat de Gezant (linkerhelft) de Meester (rechterhelft) heeft verraden; hij denkt het alleen – zonder zijn Meester – beter te kunnen, net als de tovenaarsleerling in Goethes Zauberlehrling.
Dit, als het klopt, verklaart veel. Het verklaart waarom we ons ‘hoofd’ zijn gaan zien als superieur, terwijl het meer voor de hand ligt de ratio te zien als een stuk gereedschap ten dienste van onze intuïtie, van ons ‘hart’. Het verklaart waarom we onze intuïtie wantrouwen. Het verklaart waarom we niets meer begrijpen van mythes en religie. Het verklaart waarom we de wereld zien als een voorraadkast, in plaats van een verknoopt netwerk van levende wezens. Het verklaart ons idee van subject – object, van de mens, die los staat van het Ene. Het verklaart de kap van regenwouden, plastic-soep, industriële landbouw, kunstmatige intelligentie, ecocide, ‘global warming’, windmolens en biomassacentrales. Kortom, het verklaart onze situatie, het verklaart de Moderniteit.
De Gezant zal de wereld – en uiteindelijk dus ook de mens – veranderen in een machine, omdat hij de wereld alleen kan zien als een machine; hij leeft in een spiegelpaleis. De wereld van de Meester is de plek van de Tradities, van mythes en sagen, verbeelding en poëzie, van vragen zonder antwoorden, van vragen die zelfs geen vragen zijn. Waar tijd een cirkel is en het leven een ‘worden’, niet een puzzel, die we moeten oplossen; waar de dood geen vijand is, maar een onderdeel van het leven.
Hoe leren we weer om het Geheel te zien, en diep te buigen voor het onpeilbare mysterie waar we deelgenoot van zijn? Hoe herstellen we de samenwerking tussen de Meester en zijn Gezant, of – in de woorden van de Traditie – brengen we weer orde in onze ziel, zodat we in harmonie kunnen leven met onszelf en met de Wereld?
Ik heb daar geen antwoord op. Ik weet het niet. Dat is een begin. Want vertrouwen op de Meester betekent het niet-weten omarmen. Het betekent stoppen, niet handelen, stil worden, luisteren. Of zoals de Zen-leraar het zegt:
Sit with It. Just sit.
