De wereld op de schouders

In de Verenigde Staten is Ayn Rands filosofie populair maar Europa is ze nauwelijks bekend. Ze wordt amper gelezen, maar intellectuelen kennen natuurlijk wel vagelijk haar roeping. Dus herhaalt men altijd maar weer misverstanden over haar gedachtegoed, zonder de draagwijdte ervan te doorgronden. De filosofie van Rand, die zij Objectivisme noemde, staat contrair aan onze moraliteit. Mijn boek is het eerste boek, door een Europese auteur, dat ingaat op Rands Objectivisme en daarbij een projectie pleegt op de praktijk van de Westerse samenleving, met een accent op de verzorgingsstaat van Nederland. Het lijkt me niets te vroeg dat we hier kennis maken met haar gedachtengoed.

Ayn Rand kwam in 1905 ter wereld in wat heden ten dage de stad St. Petersburg is als Alisa Zinovyevna Rosenbaum, de oudste van drie dochters in een welvarend Joods gezin. Theater van haar jeugd was de communistische heilstaat, waar ze zich fel tegen kantte. Ze noemde de Sovjet-Unie een ‘achterlijk land van slaven die zich hadden onderworpen aan de heilstaat van het collectief’. Reeds op 21-jarige leeftijd ontvluchtte ze de Sovjet-Unie en reisde naar Amerika. Haar ouders overleden later tijdens het beleg door de Nazi’s van Leningrad. Zowel het collectivistisch georiënteerde communisme als het rabiate antisemitisme dat toentertijd in Rusland welig tierde en onder Stalin een hoogtepunt bereikte kleurde Rands filosofische ontwikkeling. Onder de noemer “wortelloze kosmopolieten” werden Joden afgeschilderd als vijanden van het Sovjetsysteem. Aan al het geweld en antisemitisme houdt Rand een sterke afkeer van dwang over. Tijdens haar studie geschiedenis en filosofie maakt Aristoteles al indruk op haar met zijn stelling dat de mens zich bij het vergaren van kennis enkel moet laten leiden door zijn ratio. Zij stelde zich velerlij vragen; wat zijn de rechten van de individuele mens? Hoe dient het individu zich te verhouden tot de collectiviteit en omgekeerd? Waar begint altruïsme en waar houdt het op? Hoeveel vrijheid kan het individu genieten? Wat is de rol van de overheid? Mag de overheid dwang toepassen en zo ja, wanneer? Wat is de rol van religie? Mag een individu voor het eigen belang opkomen? Mag men egoïstisch zijn? Geldt naastenliefde onbeperkt en mag het voor de mens ten koste van zichzelf? Is socialisme of communisme, superieur aan het kapitalisme? Het zijn elementaire vragen in een land van moord en doodslag en waar het recht van de sterkste geldt. Ze weet op al die vragen treffende antwoorden te formuleren, uitmondend in haar Objectivisme.

De Verenigde Staten geldt als het land van de onbeperkte mogelijkheden. Rand wil haar kansen daar waarnemen. Dat doet ze met haar brein, haar intellect. Ze krijgt er de handen op elkaar. Haar bewondering voor de Verenigde Staten is groot. Maar ze waarschuwt de Amerikanen ook voortdurend: “ga niet op dat pad, want dan gaat het verder omlaag” en “socialisme werkt niet!”. “Koester het kapitalisme!”¹ Tot haar afgrijzen ontwerpt president Franklin Delano Roosevelt een sociaaleconomisch hervormingsprogramma om de Grote Depressie te bestrijden. Rand ziet in zijn ‘New Deal’ een aanzet tot collectivistische politiek. Voor een land om vrij te zijn, om werkelijk te floreren, is elke inmenging van socialisme-achtige structuren funest, aldus Rand. Het maakt de weg vrij voor een neergang richting de dwang van de communisten.

Het moge duidelijk zijn dat bij Rand economie een belangrijk onderdeel vormt van haar filosofie. Economen constateren en beschrijven allerlei economische verschijnselen, die ze al dan niet goedkeuren, mede afhankelijke van hun politieke richting. Dat is de reden dat economen het nooit met elkaar eens zijn: er zit geen filosofie achter. Hun gebrek bestaat volgens Rand uit het onvermogen of de onwil om de strijd te voeren waar die moest worden gestreden: op moreel filosofische gronden. In economisch opzicht uit Rands Objectivisme zich in de voorspraak voor een laissez-faire-kapitalisme, een vrije markt zonder overheidsbemoeienis. Dit kapitalisme laat de mens vrij om te produceren en met elkaar handelstransacties aan te gaan op een objectieve en rationele wijze, zonder te vervallen in emoties en altruïsme.

Het sluit naadloos op de primaire boodschap van het Objectivisme waarin het nastreven van het individuele geluk centraal staat. De verwezenlijking van dit geluk staat slechts onder bevoogding van de eigen ratio en moet in alle vrijheid geschieden maar zonder te treden in de rechten van anderen.

“Mijn filosofie is in essentie het concept van de mens als een heroïsch wezen, met zijn eigen geluk als ‘het morele doel van zijn leven, met productieve prestaties als zijn nobelste activiteit, en de ratio als zijn enige absolute”,²

Met deze nadruk op de ratio plaatst Rand zich in de traditie van de Verlichting, waarin de ratio als richtsnoer gold voor individueel handelen. Ratio is hierbij absoluut en niet onderhandelbaar. Iedere these dient in rede onderbouwd te kunnen worden. Wijlen de filosoof Christopher Hitchens: “wat zonder bewijs beweerd wordt, kan ook zonder bewijs verworpen worden”.³ Zij zelf beschouwde zich daarnaast als passend in de traditie van de analyticus Aristoteles. Binnen de Verlichtingsfilosofen past zij bij wiskundige René Descartes, die de basis legde voor het 17e-eeuwse rationele en natuurkundige denken. Volgens Rand moeten ethiek, normen en waarden ontspruiten aan de rationaliteit. En deze zijn als morele instrumenten als enigen bruikbaar voor het individu. Deze rationele moraliteit heeft als doel het leiden van het individu, tot persoonlijk geluk. De vrijheid die hiervoor geboden dient te worden moet het individu van enige dwang vrijwaren.⁴ En deze vrijheid gaat zover, dat Rand stelde dat “er geen manier is om onschuldige mensen te regeren. De enige macht die de overheid heeft, is de macht om criminelen aan te pakken.”⁵

In haar fameuze roman Atlas Shrugged vindt deze filosofie haar meest uitdrukking; zoals de titaan Atlas uit de Griekse mythe vertegenwoordigt het personage John Galt een individu die als schepper van welvaart de maatschappij en economie schragen.

Dit behelst tevens een harde afwijzing van altruïsme, van het zich opofferen ten gunste van de ander. De opdracht om iedereen lief te hebben betekent dat de mens een kunstmatig object wordt, een robot, aldus Rand, en is alleen mogelijk binnen het kader van dwang.⁶

Rands hedendaagse invloed reikt ver: zo lijkt het werk van de Amerikaanse econoom, Nobelprijswinnaar Milton Friedman een vertaling naar de economie van Rands Objectivisme en Alan Greenspan, voorzitter van de Federal Reserve System in de VS van 1987 tot 2006, zegt geïnspireerd te zijn door Ayn Rand als voorstander van een vrije markt economie en van het zelfregulerend karakter van de financiële markten. Ook is het niet uitgesloten dat Rands boodschap, gekant tegen algemeen altruïsme en religie, een rol heeft gespeeld in de toenemende ontkerkelijking in Amerika.⁷

De grote politiek linkse stroming die voortkwam uit wat de Frankfurter Schule genoemd wordt, heeft een dialectische insteek, geworteld in de filosofieën van GWF Hegel en Karl Marx. Ook de aan deze denkstroming verbonden filosofen, allen Joods, verruilden Europa voor de Verenigde Staten en doceerden aldaar aan de universiteiten. Hun visie domineert thans de universiteiten in Amerika én in Europa en staat diametraal tegenover het Objectivisme van Rand. De linkse politiek weet zich gesteund door hun theorieën die zich verzamelen rondom gelijkheidsdwang en een onderdrukkingsnarratief maar de rechtste politiek blijft intellectueel achter.⁸ Hier en in Amerika. De thans weerklinkende leus “Make America Great Again!” lijkt een onvoldoende morele en intellectuele grondslag om moreel leiderschap te kunnen claimen.