Hoe polarisatie het vrije denken vernietigt

1. Wat is polarisatie en hoe werkt die uit?

Kun je in het openbaar zeggen: “De bevolking van dit gebied bestaat voor 60% uit blanken en voor 40% uit negers”? Sommigen menen van niet omdat de term “negers” vaak als denigrerend wordt ervaren. Anderen menen dat je de term juist wèl moet gebruiken omdat je niet moet toegeven aan de druk van de woke-beweging. Wat is hier wijsheid? Om mijzelf hierover helderheid te verschaffen heb ik geprobeerd dit eens serieus uit te zoeken.

Deze op het eerste gezicht tamelijk onbelangrijke kwestie blijkt bij nader onderzoek onderdeel te zijn van een groot en gecompliceerd probleem: dat van de polarisatie. De sociaalpsychologen onderscheiden meerdere vormen van polarisatie. Een belangrijke en goed onderzochte vorm is de zogenaamde “groepspolarisatie”, dat is het verschijnsel dat als in een groep een (serieuze) discussie wordt gevoerd over een bepaald onderwerp, de gemiddelde opvatting in de groep over dat onderwerp verschuift, en wel in de richting van het extreme. Nader gespecificeerd: als een groep aanvankelijk gemiddeld positief denkt over bijvoorbeeld Poetin, dan maakt groepsdiscussie dat oordeel nog positiever. Maar als de groep aanvankelijk gemiddeld negatief over hem denkt, dan wordt het oordeel nog negatiever. Dat is goed te zien op Twitter: daar bestaan bubbels van gelijkgestemden en de onderlinge discussie tussen deze gelijkgestemden leidt er niet toe dat hun gemiddelde opvatting gematigder wordt, maar juist extremer.

Een andere vorm van polarisatie speelt zich af tussen twéé groepen, bijvoorbeeld tussen “links” en “rechts” in de politiek of tussen twee landen in oorlog, bijvoorbeeld Oekraïne en Rusland. Hier zetten de strijdende partijen zich tegen elkaar af en daardoor wordt de tegenstelling tussen hun opvattingen steeds groter.¹ Hiermee samenhangend treedt nog een ander verschijnsel op, namelijk wat men zou kunnen noemen “clustervorming”. Met een “cluster” wordt dan bedoeld: een geheel van elementen die bij elkaar zijn gekomen zonder dat er op is gelet of ze wel bij elkaar passen. Dit gaat onder andere via de vier varianten van het principe “de vriend van mijn vriend is mijn vriend”. Door genoemde variant kan een groep van bevriende naties ontstaan. Maar door de variant “de vijand van mijn vriend is mijn vijand” kan een land binnen zo’n groep banden krijgen met een groepsvijandig land en zo de eenheid binnen de eigen groep verstoren.

Ook bij de polarisatie tussen politieke partijen treedt clustervorming op, maar hier gaat het niet om niet bij elkaar passende landen, maar om niet bij elkaar passende opvattingen. Iedere partij heeft een aantal opvattingen die gezamenlijk het partijprogramma uitmaken. Als het goed is vormen die opvattingen een samenhangend geheel. Maar doordat de partijen zich tegen elkaar afzetten kan zo’n samenhangend geheel op den duur veranderen in een cluster van niet samenhangende of zelfs onderling strijdige opvattingen. Neem als (geconstrueerd) voorbeeld een ouderwets “linkse” (gerekend langs de economische as) partij. Deze heeft als doelstelling om op te komen voor de belangen van de arbeiders. Welk standpunt zal zo’n partij innemen ten aanzien van bijvoorbeeld kernenergie”? Aanvankelijk heeft zo’n partij een neutraal standpunt ten aanzien van kernenergie, want dat staat los van het opkomen voor arbeiders. Maar stel nu eens dat zo’n arbeiderspartij bij verkiezingen in heftige concurrentie komt met een “rechtse” partij met een liberaal-kapitalistische visie. Neem daarbij aan dat deze “rechtse” partij een pro-kernenergie standpunt heeft (dat is voor een partij die banden heeft met het “grootkapitaal”, enzovoort geen onlogisch standpunt). In dat geval is er alle kans dat genoemde “linkse” partij van de weeromstuit een antikernenergie-standpunt in zijn partijprogramma opneemt. Op vergelijkbare wijze kunnen in een partijprogramma vele pro- en antistandpunten terecht komen die niet logisch voortvloeien uit de andere standpunten van deze partij, maar die zijn voortgekomen uit een omdraaiing van standpunten van de tegenpartij.

2. Polarisatie en “vrij” denken

De in het voorgaande genoemde groepspolarisatie treedt ook op wanneer de discussie weinig emotioneel wordt gevoerd en beperkt blijft tot de uitwisseling en doordenking van koele, zakelijke argumenten. Maar bij discussie tussen twee of meer groepen is het haast onvermijdelijk dat emoties, sympathieën en antipathieën een grote rol gaan spelen. Vaak ontstaan tussen de groepen ook gevoelens van vijandschap. En het is aannemelijk dat hierbij de groepsdruk een nog versterkende factor vormt. Om deze redenen treedt er bij deze vorm van polarisatie een nog veel grotere verschuiving van opvattingen plaats. Daarbij worden ze in een keurslijf (“frame”) gedwongen. Dat leidt de vraag: als iemands mening door de druk van zowel interne als externe polarisatie zo ver is verschoven, is het dan nog wel zijn eigen mening? Wat blijft er nog over van het ideaal van “vrij” denken?

In hoeverre kan een mens “vrij” kan denken. Het ziet er naar uit dat geheel “vrij” denken een theoretische fictie is, want een mens ondergaat in zijn jeugd een leerproces waarbij hij gedachten, sympathieën, groepsverbondenheid, enzovoort overneemt van anderen. Het idee dat hij op een bepaalde leeftijd geheel zelfstandig zou kunnen gaan denken en oordelen is niet realistisch. Het is hier niet mogelijk scherpe definities te geven, maar het is verhelderend te kijken naar een uiterste, namelijk naar vormen van denken en gedrag die zó ver van “vrij” denken verwijderd liggen dat men ze “dwangmatig” kan noemen.

De Reactionair

Boekenwinkel

Ondek onze grote collectie boeken, zoals Desengaño, in onze boekenwinkel.

De duidelijkste voorbeelden hiervan zijn te vinden in de psychoanalyse. Freuds therapie was gebaseerd op de theorie dat iemand zozeer gehinderd kan worden door onbewuste trauma’s uit het verleden dat hij niet meer normaal kan functioneren. Het doel van deze therapie was eigenlijk heel bescheiden: proberen om het denken en het gedrag van iemand op dit éne punt “vrij” te maken. Bijvoorbeeld om iemand los te maken van wat Freud noemde een “negatieve vaderbinding”.

Het gaat hier niet om een oordeel over de waarde van de psychoanalyse, maar om de gevolgde gedachtegang. Deze is ook toepasbaar op het verschijnsel polarisatie. Hierdoor worden mensen vaak zozeer beknot in hun vrijheid van denken en beslissen dat men gerust mag zeggen dat ze “dwangmatig” denken en handelen. Dat geldt zowel voor een enkel individu als voor een groep. In de politiek leidt dit voortdurend tot slechte beslissingen. Maar dat valt doorgaans niet op doordat de wereld er aan gewend is geraakt. Onlogische opvattingen worden geloofwaardig als er maar voldoende mensen in geloven.

Het meest dramatische voorbeeld van door polarisatie dwangmatig handelen is waarschijnlijk wel het gedrag tijdens een oorlog. Zolang er nog vrede is en men nog kan onderhandelen is het denken nog min of meer vrij. Maar zodra een oorlog eenmaal is uitgebroken bestaat er geen vrijheid van denken meer. De oorlogsmechanismen gaan onafwendbaar hun eigen gang. De politici zelf menen heldhaftige en wereldhistorische beslissingen te nemen, maar in werkelijkheid voeren ze dwangmatig uit wat eeuwenoude psychologische patronen hun voorschrijven.

Het is de moeite waard om met dit alles in het achterhoofd terug te keren naar de vraag wat we moeten denken van het gebruik van termen als “neger”. Mijn zwarte kennissen en buren ervaren deze term als kwetsend, ik gebruik hem dus nooit. Maar is dat dan geen toegeven aan de druk van de woke-beweging? Nee, dat is het niet! Want ik wil niet beïnvloed worden door de woke-beweging, maar ook niet door de anti-woke-beweging. Is de term “witten” dan niet beledigend? Ja, die is beledigend (en ik til daar zwaar aan). Maar ik wil niet uit wraak de term “negers” gaan gebruiken. Ik wil gewoon vrij denken en beslissen.