Frits Bosch
Is woke wel zo links?
De politieke genealogie van woke
Over de herkomst van woke circuleren diverse theorieën. Het zou uit de VS overgewaaid zijn naar Europa. Of is het een Europees verschijnsel afkomstig uit Duitsland, Italië en Frankrijk? Het is geen wereldwijd verschijnsel zoals gezegd wordt. Het heeft een puur westers karakter. Vladimir Poetin en Xi Jinping achten het een belangrijke indicatie dat het westen in verval is.
Voorgeschiedenis
Woke heeft geen eenduidige herkomst. Als we ver teruggaan start woke na de Verlichting, het denkframe dat verklaringen voor verschijnselen vanuit de rede gezocht moeten worden. De Verlichting loopt van omstreeks 1650 tot 1820, met onder andere de filosofen Jean Jacques Rousseau en René Descartes, bekend van “ik denk, dus ik ben.” Dat was ook de start van sociologie, economie en psychologie; filosofie bestond al veel langer, namelijk sinds de oude Grieken. In de sociologie waren eind negentiende eeuw, begin twintigste eeuw Emile Durkheim en Max Weber prominent, in de economie Karl Marx en Friedrich Engels, in de psychologie Sigmund Freud en in de filosofie Georg Friedrich Hegel, Immanuel Kant en Friedrich Nietzsche, bekend van “God is dood.” Het zijn hier vooral Duitsers die de toon van de twintigste eeuw zetten, samen met de racistische politicus Adolf Hitler. Toonaangevend is vooral Karl Marx met zijn theorieën over onderdrukking van de onderklasse en historisch materialisme, de ontwikkeling van de historie via een dialectisch proces. Het zou een wetenschappelijke benadering van de geschiedenis inhouden, maar is in feite meer een vorm van activisme.
Uit dit amalgaam vormt zich laat negentiende eeuw, begin twintigste eeuw de Frankfurter Schule met Joodse denkers als Max Horkheim, Theodor Adorno en later Herbert Marcuse met zijn idee van repressieve tolerantie: men moet enkel vrijheid van meningsuiting verstrekken aan progressieven. Het is tot op de dag van vandaag herkenbaar in activisme en het progressieve geluid, onverdraagzaam en feiten negerend op weg naar een ‘maakbare maatschappij’ en utopie. Allen zijn contra kapitalisme. Zij vluchtten voor Hitler naar de Verenigde Staten bij de start van de Tweede Wereldoorlog en beïnvloeden daar het ‘progressieve’ denken, vertegenwoordigd bij de Democraten.
Na de Tweede Wereldoorlog
Na de Tweede Wereldoorlog, na Auschwitz, nemen Europese volkeren rap afscheid van religie. De geestelijke leemte die ontstond wordt opgevuld met marxisme als de nieuwe religie, het reddend paradigma om achterstelling van arbeiders tegen te gaan. Het is het redmiddel om een dolend Europa nieuwe sturing te geven. Eind jaren zestig van de vorige eeuw protesteerden marxistisch revolutionaire studenten en feministen, zoals Dolle Mina, contra autoriteit en hiërarchie. Politicoloog professor Daudt van de Universiteit van Amsterdam werd op zijn kamer opgesloten. Het progressieve gedachtegoed ging in de Lange Mars door de Instituties, agressief brede lagen van de bevolking beïnvloedend in cultureel marxisme, waarin de Italiaanse communist Antonio Gramsci een belangrijk theoretisch aandeel heeft gehad. Marxisme moest volgens hem gesublimeerd diep doordringen in de cultuur en aldus geschiedde. De mars ging met veel geweld gepaard, zoals tijdens de aanslagen van de RAF en Rote Zora. De Italiaanse premier Aldo Moro werd vermoord in de kofferbak van een auto gevonden. Links staat voor moord, later naar geestelijk geweld, cancellen, “het doel heiligt de middelen.” De Franse filosofen Jacques Derrida en Michel Foucault, eind vorige eeuw, verklaarden sociale verhoudingen vanuit machtsverschillen, de basis van identiteitspolitiek. Zij worden de godfathers van woke genoemd. Want ook woke verklaart achterstelling vanuit machtsverhoudingen binnen LHBGT-groepen. Woke staat voor het cancellen van ‘andersdenkenden’ en hen uitsluiten.
Vanuit de VS komt een raciale tak van woke naar voren vanwege het slavernijverleden van de VS: Black Lives Matter. Derick Bell formuleerde de Critical Race Theory, in 1973. In Nederland wordt deze denkrichting vertegenwoordigd door Bij1, een partij die excuses voor de slavernij eist. De basis voor woke werd gelegd door de Frankfurter Schule en is daarna sterk beïnvloed vanuit de Verenigde Staten. Woke is de uiterste consequentie van het structureel denken in onderdrukking en machtsverhoudingen in relatie tot groepen. Het verwerpt het belang van het individu, het ondermijnt het belang van de rede en daarmee van de Verlichting. Woke is een racistische uitwas vanuit identity politics, het denken in groepen met discriminatie van het individu. De Lange Mars door de Instituties is te beschouwen als van even groot belang als de Verlichting, maar dan in negatieve zin. Het hele westerse politieke toneel schoof naar links. Wat politiek midden was, werd rechts. Opvallend is dat men de Mars in geschiedenisboeken niet tegenkomt. Het wordt genegeerd of ontkend. Dat is merkwaardig, want men wil toch klaarheid over de eigen historie en daarmee in het reine komen? Vermoedelijk wil men niet toegeven gehersenspoeld te zijn. We staan nog midden in de modder…
Woke radicalisering
Hoe komt het dat woke steeds extremer wordt? De groepspolarisatie is het verschijnsel dat een groepsdiscussie een finale uitkomst oplevert die extremer is dan de som van de individuele meningen. De groep stuwt naar het extreme. Groepsdiscussies zijn dus lang niet altijd vruchtbaar, en soms zelfs gevaarlijk, gestuurd vanuit de massapsychologie.
Hoe weet ik dit alles zo zeker? Ik was erbij eind jaren zestig als student economie aan de UvA, bij de Maagdenhuisbezetting, bij Provo. Ik heb ondervonden hoe de ommekeer bij medestudenten ervoor zorgde dat ze niet voor elkaar wilden onderdoen qua progressiviteit. Maar ook hoogleraren als socioloog Wilhelm Frederik Wertheim, geboren in St Petersburg, wiens colleges ik heb gelopen, bewonderde Stalin, Mao en Pol Pot. Het was een epidemie, veel erger dan Covid-19. Alles en iedereen moest eraan geloven. Het was een complete mentale ommekeer, families geestelijk uiteen rukkend in een toxische polarisatie.
Is woke links? Dat is afhankelijk van hoe links gedefinieerd wordt. Links heet tegenwoordig woke. Woke heeft definitief afstand gedaan van wat traditioneel onder links werd verstaan: socialistisch, begaan met het lot van de onderklassen en opkomen voor hun rechten. Links heeft afstand gedaan van filosofische ideeën die ooit centraal stonden, zoals een streven naar universalisme, internationale solidariteit, contra tribalisme. De groepsidentificatie en stigmatisering van minderheidsgroepen in identity politics is te beschouwen als pur sang tribalisme en is, om met de zwarte Democraat McWhorter, van Berkeley University, te spreken, racistisch. Het zijn juist conservatieven die op zoek gaat naar gemeenschapszin, tribalisme verafschuwend. Woke wordt links genoemd, maar is niet links en niet rechts.
Herkomst van de term
De term woke werd in de VS voor het eerst gebruikt in 1938 in het nummer Scottsboro Boys van de blueszanger Lead Belly, “stay woke”. In Europa is deze term overgenomen maar ligt hier in het verlengde van identity politics. Aan de vraag of woke links is gaat de vraag vooraf of cultuurmarxisme links is. Cultuurmarxisme is niet links in het traditionele marxistische paradigma gericht op de onderdrukking van arbeiders, op weg naar socialisme. Cultuurmarxisme nam daar afscheid van, overigens zonder dit als zodanig te benoemen. Het onderduiken van marxisme in de cultuur heeft uiteindelijk geleid tot de geboorte van een lelijk eendje, identity politics, en op haar beurt tot woke, inclusief schuldgevoelens over de historie, ‘white supremacy’, etcetra. Over socialisme op zich horen we op links niemand meer en over het opkomen voor de economische rechten van de onderklasse evenmin. Links is niet meer links, maar de weg kwijt. Geen wonder dat dit kansen biedt voor conservatisme.
De ruk naar rechts
Is de ruk naar rechts gevaarlijk, zoals links zo graag beweert? Na de Tweede Wereldoorlog is Nederland decennialang geregeerd door links en links van het midden, waarbij ook christelijke partijen aanschoven of zelfs leidend waren. Nederland heeft van dat beleid niet bepaald geprofiteerd. Sterker, het land is in sociaal-cultureel opzicht achteruit gedenderd dat het z’n weerga niet kent. Dit met de politieke puinhoop waar we nu (april 2023) getuige van zijn. Enige bescheidenheid zou links in dit opzicht dus sieren. Maar daar merken we niets van. Of een ruk naar rechts gevaarlijk is hangt af hoe die ruk eruitziet. In het conservatisme van de floretstoot van mijn komende boek Kafkaistan is beschreven wat de denkbeelden daarvan zijn. Links haalt nationalisme aan als een verderfelijke rechtse waarde. Nationalisme is echter van alle tijden en dat zal zo blijven. Maar als dat etnisch nationalisme betekent dan verdient dit afkeuring. De gedachte dat etniciteit of nationale gevoelens tot uitsluiting leidt is juist het wij-zij denken dat identity politics oproept. Hier verwijt de linkse pot de rechtse ketel. De linkse veronderstelling dat alle culturen gelijk zijn is onjuist. Met de Universele Rechten van de Mens in gedachten zijn democratische culturen superieur aan autocratieën en fascisme. Alle culturen zijn ongelijk, maar in principe gelijkwaardig, tenzij het tegendeel blijkt.
Opvallend is dat rechts zich inzet voor waar ooit links voor ging, namelijk de rechten en plichten van de onderklasse. Daardoor komt het voor dat sommigen, die zich nog links noemen, zich in feite meer thuis voelen bij conservatieven. Ze voelen zich vervreemd door de ontwikkelingen bij woke-links, temeer daar wokisten het binaire idee hebben dat allen die niet woke zijn, per definitie reactionair zijn. Afvalligen zijn van harte welkom, maar opvoeding en opleiding weerhoudt hen vaak van deze switch.
