Sanura
Reactie en restauratie
Een rechts woordenboek
Er zijn al veel discussies geweest over de definitie van ‘reactionair’ (evenals ‘conservatief’, ‘liberaal’, ‘socialist’ en zelfs ‘fascist’) en over de betekenis van ‘rechts’. Ik besloot eindelijk eens mijn steentje bij te dragen. Een duidelijke terminologie ondermijnt demagogie. Taal is een levend iets en soms kan dit leiden tot spraakverwarring en het ontstaan van archaÏsmen. Teruggaan naar de oorspronkelijke betekenis van woorden is op zich al reactionair.
Geuzennamen
Reactionair gebruiken als vies woord is bizar. Ten tijde van crises is het niet meer dan normaal om terug te willen naar de tijd van vóór de problemen. Om de consequenties van foute keuzes ongedaan te willen maken, en die fouten niet te herhalen. Fouten blijven herhalen, of denken dat de oplossing voor revolutionair leed ligt in nóg meer revolutie, komt neer op denken dat je harder op je duim moet slaan met die hamer, opdat de pijn ophoudt.
Reactionair heeft echter ook een oppositioneel element. De hamvraag is: waar is het een reactie op? Kort gezegd, de Franse Revolutie en al haar gevolgen. Het is zowel (een uitvloeisel van) die eerste contrarevolutie, als tegelijkertijd… niet loúter contrarevolutionair. Contrarevolutie is als fenomeen veel meer tijd- en plaatsgebonden. In tegenstelling tot conservatisme wil het wél dingen terugdraaien, maar vaak alleen maar de meest recente revolutie. Liberalen die een socialistische revolutie willen terugdraaien of socialisten die een communistische revolutie bestrijden.
Contrarevolutie heeft altijd een bredere politieke connotatie gehad. Revolutie is ook een politiek bredere term dan het concept progressivisme dat klassiek links is. Contrarevolutie is de ultieme aantijging binnen communistische staten. Die zijn tot stand gekomen door geloof in de revolutie. Een perfecte revolutie. Alles wat daarvan afwijkt, is ketterij… sorry, ik bedoel contrarevolutie.
Revoluties zijn weliswaar soms ook gebruikt door rechtse groeperingen. Rechtse revolutie kan echter hooguit traditionalistische of conservatieve revolutie betekenen, alhoewel beide stromingen vaak normaal gesproken geassocieerd werden met het concept van ‘de derde positie’.1 Belachelijk echter is de notie dat de nationalistische revolutie van de nazi’s ‘rechts’ zou zijn geweest. Alsof het nationalisme is, dat zaken ‘rechts’ maakt (iemand had dat eens aan de jacobijnen moeten laten weten).
Reactionairisme kreeg een nauwere betekenis tijdens de negentiende eeuw, maar is ook vaak gewoon als scheldwoord gebruikt. Restaurationisme ook, maar dan vooral binnen de katholieke kerk. De term restaurationist is echter nog accurater. Restaurationisten reageren niet alleen op revoluties, maar ze willen ook tradities, normen, waarden en geloof herstellen. De term traditionalisme is een mooie aanvulling op restaurationisme en reactionairisme. De drie samen geven perfect de ‘rechtse’ mentaliteit aan. Reageren op revolutie, vasthouden aan tradities, en deze in hun eer herstellen.
Gradaties van restauratie
Restaurationisme kent een fundamentalistische vorm, en een meer morele vorm. Fundamentalistische reactionairen/restaurationisten waren, en zijn, pure contrarevolutionairen die de revolutie in zijn geheel ongedaan willen maken en de oorspronkelijke en traditionele staatsvorm met al haar tradities willen herstellen. In landen als Spanje, Frankrijk, Oostenrijk en Portugal zijn het legitimisten, monarchisten. De Carlisten zijn een specifiek voorbeeld. Die hangen het Spaanse Traditionalisme aan. Ze zijn zeer precies en fanatiek in hun loyaliteit aan de tradities van hun voorouders en semi-reactionair, vooral m.b.t. niet onderhandelbare moraliteit. Ze willen de regimes en wetten van voor de revoluties herstellen. De exacte vorm daarvan is een issue op zich.
Een bredere vorm van semi-restaurationisme/reactionairisme streeft naar een moreel/sociaal ethisch herstel van de samenleving en (vaak) een ongecorrumpeerd herstel van de traditionele religie; maar dit hecht minder aan specifieke staatsvormen, of andere politieke of economische tradities. Het steunt bepaalde niet onderhandelbare normen en waarden, zoals het recht op leven van ongeboren kinderen, het traditionele huwelijk en privéeigendom, en het vecht ervoor om deze te herstellen, via de politiek en soms contrarevoluties.
Semi-reactionarisme beschrijft veel van de autoritaire conservatieve regimes, zoals van Dollfuss en Franco. Die herstelden traditionele moraliteit en regels. Ze draaiden actief verandering terug en hadden er geen moeite mee als ‘extreem’ gezien te worden, of geweld te gebruiken tegen marxisten en nazi’s.
Ze deelden wel met de liberalen een gebrek aan absoluut vertrouwen in Godgegeven koninklijke autoriteit. Daarom herstelden ze niet snel de monarchie, deden ze wel aan het instellen van een grondwet en zelfs een onafhankelijk rechtssysteem. Alhoewel ze kritisch waren tegen de ‘dictatuur van de meerderheid’ van Rousseau, evenals de lichtelijke afgezwakte versie met een beetje “rechtstaat” erbij die gepropageerd werd door de meeste liberalen sinds 1848, probeerden ze niet de klok volledig terug te draaien naar vóór 1789. De katholieke kerk werd weer de staatskerk, maar voor reactionairen als Kardinaal Segura werden protestanten toch te veel getolereerd.2 Dat waren typisch semi-reactionaire regimes.
Semi-reactionaire bewegingen in de huidige tijd zijn primair partijen als Vox in Spanje, Vlaams Belang in België of de Finnenpartij in Finland. Elke vorm van restaurationisme gaat dus uit van essentiële onveranderlijke principes. Deze beginnen bij morele principes. Zelfs een seculiere reactionair moet daarvan uitgaan. Dat is wat allereerst hersteld moet worden; en verder alles wat essentieel is voor een land of samenleving.
Reactionairisme / restaurationisme wereldwijd
Restaurationisme gaat op zijn minst uit van een christelijk wereldbeeld of een levensbeschouwing die daar mee overeenkomt op essentiële punten. Niet verwonderlijk, aangezien de termen ‘links’ en ‘rechts’, evenals ‘reactionair’ (zoals de meeste lezers ongetwijfeld allang weten) teruggaan naar de Franse Revolutie. De strijd ‘voor’ en ‘tegen’ de alliantie van ‘troon’ en ‘altaar’. Een traditie die terugging op de tijd van Constantijn, en later koning Clovis.
Het is de vraag in hoeverre deze termen vertaald kunnen worden naar landen en culturen die nooit een dergelijke alliantie van troon en altaar hadden, maar waar deze twee identiek waren, of waar het geloof populistisch of evolutionistisch is. In dat soort gevallen is de term traditionalisme passender. Een universeel begrip dat afhankelijk van het land en volk iets anders inhoudt.
De term liberaal (in politieke zin) kwam ook uit de katholieke wereld (Spanje), maar dat viel niet binnen de context van de Franse Revolutie (en is een heel verhaal op zich).
Alweer het oude links-rechts gezeur
Aangezien de ‘links-rechts’ tegenstelling begon als een sociaal-ethisch, filosofisch, cultureel en religieuze kwestie, is het raar dat tegenwoordig de tegenstelling in economische termen wordt uitgelegd. De rechtse visie was inherent traditiegericht en anti-materialistisch. Daarom is de nieuwe definitie van ‘rechts’ die vaak gebruikt wordt zo inherent tegenstrijdig. Rechts als kapitalisme, of bijvoorbeeld als individualisme. Wat vaak bestempeld is als liberalisme. Dit is hooguit de rechtervleugel van links.
Wat nog meer bizar is, is dat het concept rechts vaak niet eens consistent wordt gebruikt. Alhoewel het verbonden wordt aan liberalisme, kapitalisme en individualisme worden nazisme, fascisme en racisme als extreemrechts bestempeld. Ik begrijp hoe sociaaldemocratie als centrumlinks wordt gezien en communisme als extreemlinks. Maar als de VVD centrumrechts of rechts moet voorstellen, dat is de libertaire partij toch extreemrechts en niet de NVU?
Soms betekent rechts individualisme, soms nationalisme en soms ultraconservatisme. Dit lijkt erg in de buurt te komen van de trend in communistische staten om alles wat afwijkt van de dominante revolutie ‘contrarevolutionair’ te noemen, of het nou de revolutie van dissidente communisten is in Hongarije in 56, of zelfs de Bende van Vier in China.
Dan heb ik het nog niet over het onderscheid tussen ‘extreem’ en ‘radicaal’ rechts. Radicaal rechts betekent blijkbaar hetzelfde als uiterst of ultrarechts. Zo ideologisch rechts als mogelijk maar zonder dat ze democratische rechtsstaat omver willen werpen.3 Extreemrechts (of -links) is dan voor het (gewelddadig) omverwerpen van de constitutionele orde.
Reactionairisme en traditionalisme zijn dan uiterst-, ultra- en volgens de gangbare definitie radicaalrechts. Reactionairen die een contrarevolutionaire strijd voeren zijn extreemrechts. Maar betekent extreemrechts tegelijkertijd ook uiterst- of ultrarechts? Omvat het radicaalrechts? Moet extreemrechts tegelijkertijd dus ultrarechts zijn of kan het verder gewoon rechts zijn, alleen antidemocratisch en mogelijk gewelddadig? Zijn ‘centrumrechtse’ personen die extreme methoden gebruiken dan extreem centrumrechts? Is extreemrechts een rechts dat extremistisch handelt, of extremisme dat rechts handelt, of is het gewoon héél erg extreemrechts?
Centristen die geweld gebruiken, is dat extreemcentristisch? Zijn linkse liberalen die geweld gebruiken extreemlinks, ondanks dat ze centrumlinks zijn? Contrarevolutionairen verwierpen democratie, accepteerden geweld (maar niet terrorisme of sadisme zoals tijdens de Terreur) en zaten uiterst rechts op het culturele/filosofische spectrum in de meeste landen. Zoals de eerdergenoemde Carlisten, of de katholieke officieren in Frankrijk, die suggereerden dat het leger moest ingrijpen.4 En uiteraard de plegers van de Kapp-Putsch die in 1920 de Weimarrepubliek omver wilden werpen. Extreemrechts, radicaalrechts, uiterstrechts, ultrarechts; al deze labels pasten ook bij hen. Maar Eckart en zijn pupil Hitler waren snel negatief over de coup, omdat die niet antisemitisch genoeg was. “Witte” (contrarevolutionaire) vluchtelingen uit Rusland waren echter fanatiek vóór.5 Ik kwam een keer een Engels Wikipedia artikel over de ‘ultraroyalists’ tegen dat hen beschreef als ‘far right’. Eindelijk werd de term juist is één keer correct gebruikt. Helaas is het artikel later weer aangepast.
Concluderend, reactionairisme is een specifieke vorm van contrarevolutie, restaurationisme een duidelijke versie van reactionairisme, en traditionalisme weer een specifieke vorm daarvan. De oorspronkelijke definitie van rechts.
Nu kunnen we weer over andere definities gaan zeuren…
Z. Sternhell, Neither Right Nor Left, Berkeley. ↩︎
Franco to Ask the Vatican to Curb Cardinal’s Criticism of His Regime; Franco will seek curb on cardinal, The New York Times, 5 mei, 1952. ↩︎
Givens 2005, p. 20. ↩︎
Ross Ibbetson, Majority of French voters AGREE with generals who threatened a coup if Macron cannot stop ‘Islamists from disintegrating society’ - after 18 officers were fired over letter. ↩︎
Michael Kellogg, The Russian Roots of Nazism: White Émigrés and the Making of National Socialism, 1917–1945, p. 106. ↩︎
Jan van Dunois