Sun and Steel

Alleen boeken die het waard zijn om te herlezen zouden gelezen en gekocht moeten worden. Voor mij is één van die boeken Also sprach Zarathustra. Een groots werk van de grote filosoof Friedrich Nietzsche dat in een geweldige stijl enorm gewichtige zaken aangaande het leven weet aan te kaarten. Een ander boek dat jaarlijks herlezen wordt (meestal ’s zomers) is Yukio Mishima ’s Sun and Steel – oorspronkelijk uitgegeven in 1968 onder de titel Taiyō to Tetsu (太陽と鉄). Dit boek, dat bestaat uit een essay van ongeveer honderd kantjes en afsluit met een gedicht, zoals alle literaire stukken van goede smaak behoren te doen, heeft sinds de eerste keer dat ik het las in de verzengende zomer van 2020 een enorme invloed op mij uitgeoefend. En ik ben daarin niet de enige: Sun and Steel is de afgelopen jaren in verscheidene internetkringen die geïnteresseerd zijn in fitness uitgegroeid tot een soort cultboek met mythische status. Niet alleen de inhoud van Mishima’s essay, maar ook zijn eigenzinnige levenswijze en dood – later meer hierover – kunnen een verklaring zijn voor de populariteit van het werk. De vraag blijft echter altijd wanneer men een boek prijst of het daadwerkelijk door hen is gelezen, zeker wanneer het de populariteit geniet van een groep die niet bekend staat om het verzetten van intellectuele arbeid, namelijk bodybuilders. Volgens mij kan in dit geval met zekerheid gesteld worden dat Sun and Steel niet gelezen wordt, maar louter zeer oppervlakkig besproken op internetfora. Voorbeelden hiervan zijn eindeloos.¹ Om recht te doen aan de stof in het essay en ruimte te scheppen voor mijn eigen ideeën aangaande het fysieke leven, zal ik daarom pogen de inhoud van het kloeke werkje zo goed mogelijk nader toe te lichten, opdat een nog grotere schare lezers het met ernst tot zich zal nemen en de discipline van het Staal en de hitte van de Zon omarmen.

Woord vs. Lichaam

Het grote probleem dat wordt aangekaart in Sun and Steel en de basis vormt voor het boek is de eeuwenoude tegenstelling tussen geest en lichaam. Mishima brengt dit probleem terug tot woord en lichaam en vergelijkt hierbij de woorden met termieten die een houten balk opeten, of met zuur dat gebruikt wordt bij het etsen van koper.² Hier staan hout en koper symbool voor het lichaam of fysieke deel van het leven. Normaal gezien is eerst de houten balk aanwezig en pas daarna de termieten, maar volgens Mishima waren in zijn leven de woorden er eerder dan enig gevoel voor het fysieke, met als gevolg dat hij opgroeide als een zwak en leergierig jongetje.³ Hij vertelt hoe zijn nachten waren gevuld met het lezen van romantische, decadente literatuur en hoe de realiteit van de dag langzaam verdween en plaats maakte voor een nachtelijk bestaan. Dit leven was echter niet bevredigend en al snel probeert Mishima een vereniging te vinden van het woord en het lichaam. Ze moesten als het ware één worden.

Sun and Steel staat vol persoonlijke anekdotes, waaronder een verslag van Mishima’s militaire training, een ochtend hardlopen op de renbaan en een vlucht in een F-104 Starfighter, die naar mijn mening tot een van de mooiste stukken proza behoort die ik ooit heb gelezen. In het begin van het essay beschrijft Mishima een herinnering van hoe hij als kind shrine bearers⁴ zag vanuit zijn kamer. Met jaloezie keek hij naar de mannen die volgens hem volledig waren verdwenen in de extase van the pathos of the doer. Hij vraagt zich af hoe de blauwe herfstlucht eruit ziet in hun ogen. Pas veel later realiseert hij zich dat woorden te kort schieten om dit fenomeen te beschrijven en dat reflectie en introspectie nooit tot de voldoening van fysieke actie kunnen komen.

Hier begint Mishima’s tocht naar vitaliteit. De middelen die hij hiervoor gebruikt zijn, poëtisch verwoord, zon en staal. De zon staat in het essay symbool voor de dag, het heldere en gezonde denken en de wil tot het omarmen van de wereld. In het boek valt haast een religieus respect te lezen voor de zon, die de huid van zijn aanhangers kleurt in een goudbruine tint. Het nachtelijke denken, dat wordt gekenmerkt door pathologie, kan geen standhouden in de stralen van de zon en is daarom van belang voor Mishima’s herstelproces.⁵ Het tweede middel, dat misschien nog wel belangrijker is dan de zon, is het staal, dat symbool staat voor de gewichten die worden gebruikt bij het beoefenen van fitness en de ijzeren discipline die hierbij wordt opgebouwd. Mishima vergelijkt de werking van het staal met een weegschaal: de opbouw van spieren en het stalen gewicht dat omhoog wordt getild, moeten in balans zijn.⁶ Het staal hervormt het lichaam en verwijdert elke vorm van individualiteit, zoals een dikke buik, een platte borst of uitstekende ribben.⁷

Mannelijke Esthetiek en de Heroïsche Dood

Tot hier wordt het essay goed begrepen en schijnt het haast de vorm aan te nemen van een oppervlakkig self-improvement boek. Wat het boek echter redt van deze goedkope lectuur is het doel van Sun and Steel, dat niet is gericht op het nuttig maken of optimaliseren van een individu in de huidige maatschappij. Sterker nog Mishima schrijft dat het hebben van een gespierd lichaam voor een man even nuttig is als het leren van klassieke talen.⁸ Vanuit een utilitaristisch perspectief heb je er niets aan, maar dit perspectief is juist de reden waarom verschraling en armoe hoogtij vieren in onze tijd. Mishima zoekt vanuit zijn perspectief naar een verrijking van het leven en niet naar een manier om platvloers succes of materiële rijkdom te verwerven. In dit deel van het essay wordt Mishima polemisch en begint hij een aanval tegen de moderne democratische en liberale waarden die ervoor hebben gezorgd dat de moderne man geen esthetisch belang meer heeft in deze wereld en dat de maatschappij er alles aan doet om hem uit de ruimte van het esthetische te houden.⁹

De Reactionair

Boekenwinkel

Ondek onze grote collectie boeken, zoals De seksuele revolutie, in onze boekenwinkel.

De esthetiek van de man, of het gespierde lichaam, heeft voor Mishima alleen waarde, omdat ze inherent tragisch is: ze kan niet anders dan ten onder gaan, dan sterven.¹⁰ Dit is het punt waar woord en lichaam samenkomen, waar de tegenstelling één wordt; op de dunne lijn tussen bloei en gelijk daaropvolgende destructie – het zeer romantische idee van een heroïsche dood. De heroïsche dood, die met zijn traditie van de Samoerai, een grotere betekenis heeft in Japan dan in het Westen, is het hoogste ideaal dat Mishima nastreeft in Sun and Steel. Voor hem is dit het uiteindelijke doel van het hebben van een lichaam gehard door het staal en gekleurd door de zon. Men kan het vergelijking met een marmeren standbeeld, dat net nadat het gemaakt is vernietigd wil worden, omdat het niet langzaam wil verweren en afbrokkelen – ein zahnloser Mund hat nicht mehr das Recht jeder Wahrheit.¹¹

Als voorbeeld van een heroïsch einde bespreekt Mishima de kamikazepiloten uit de Tweede Wereldoorlog en de schriften die zij nalieten net voordat hun zelfmoordmissies begonnen. Eén van die geschriften van een jonge kamikazepiloot luidt als volgt:

At the moment I am full of life, my whole body overflowing with youth and strength. It seems impossible that I shall be dead in three hours’ time. And yet…¹²

Hij kiest dit stuk tekst, omdat het, vooral het afsluitende „And yet…“, naar woorden zoekt die er niet zijn. Woorden schieten te kort, zoals altijd. Alleen op de rand van de dood vinden, volgens Mishima, woord en lichaam elkaar.

Mishima zal zelf ook deze rand opzoeken en op 25 november 1970 gaat hij samen met vier van zijn cadetten van de Tate no kai¹³ naar het hoofdkantoor van de Japanse zelfverdedigingstroepen te Tokio. Daar bezoekt hij de commandant en bindt hem vast in zijn kantoor. Mishima laat daarna het 32e garnizoen bij elkaar roepen en geeft vanaf het balkon van het kantoor een redevoering, die de soldaten moet aansporen om een coup te plegen op de Japanse overheid, opdat de Japanse keizer weer aan de macht komt en alle traditionele Japanse waarden in ere worden hersteld. De soldaten willen echter niet luisteren naar Mishima’s patriottistische ideeën en joelen hem uit. Mishima trekt zich na de mislukte poging terug in het kantoor en pleegt aldaar seppuku. Sun and Steel heeft in die zin – als een werk van woorden – bestaansrecht gekregen door de acties die de auteur zelf heeft ondernomen. Het bleef niet bij Romantisch geleuter, zoals bij vele schrijvers en denkers, maar Mishima handelde naar zijn woorden en vond op deze wijze een heroïsche en esthetische mannelijke dood, waar men alleen maar jaloers op kan zijn.

Décadence

Dit verlangen naar een heroïsche dood, gelijk de Samoerais van weleer verlangden, moet als hysterisch gedweep klinken voor de moderne Westerse mens, voor wie de dood een taboe is en de gedachte dat iemand naar de dood zou verlangen louter kan interpreteren als de hang naar verlossing van uitzichtloos lijden. Misschien zegt dit meer over ons dan over Mishima of schrijvers die aan hem verwant zijn, gelijk onze eigen Gerard Reve.¹⁴ De idee dat bodybuilding¹⁵ enige spirituele betekenis kan hebben is ons vreemd. Men staat uren in de muffe sportschool om gezond te blijven – nooit wordt er bij stil gestaan waarvoor men gezond zou moeten blijven – om indruk te maken op leden van het andere geslacht of om niet onder te doen voor collega’s of vrienden die ook sporten, kortom omdat het mode is geworden. Status en materiële welvaart worden verlangd en vaak ook verkregen, maar de knagende leegte in het hart wordt nimmer gevuld. Fitness is middel geworden voor iets pervers en geen heilig doel meer, zoals in Sun and Steel beschreven wordt. Met andere woorden; onze opvatting van fitness is decadent.

Echter kan dit oordeel, op een subtielere wijze, ook door de aandachtige lezer over Sun and Steel en zijn auteur geveld worden.¹⁶ Immers beschrijft Mishima hoe hij als een ziekelijk en zwak kind opgeroeid en valt er door heel het werk een verlangen naar de dood te bespeuren, dat opgevat zou kunnen worden als een romantische, decadente levensnegatie. De vraag of de ideeën in Sun and Steel decadent zijn, kan alleen maar beantwoord worden door de expert op dit gebied, Friedrich Nietzsche. In Ecce Homo¹⁷ beschrijft Nietzsche hoe hij zowel decadent als gezond is. Op een zeer genuanceerde wijze laat hij zien dat de decadent par excellence altijd de middelen tot zich neemt die zijn pathologie versterken, in plaats van verhelpen – denk hierbij aan narcotica, verkeerde voeding, tijdverdrijf en muziek. Zo geeft hij toe dat zijn wezen als specialiteit decadent was, maar zijn grondslag gezond.

In Mishima’s leven zien we dezelfde handelingen terugkomen: de middelen die hij tot zich nam – zon en staal – om gezond te worden, zijn de juiste. Hij erkende dat de manier waarop hij leefde een pathologische was en vond een weg die hem naar sterkte en vitaliteit kon brengen. Het verlangen naar een heroïsche dood en een sterk gevoel voor het tragische element in het menselijke leven moeten daarom niet worden opgevat als een tekort aan vitaliteit, maar een overvloed – een pessimisme van sterkte. In een interview afgelegd in 1966, zegt hij dat het dramatische element uit het moderne leven is verdwenen en dat een man vandaag de dag geen esthetische en eervolle dood meer kan sterven. Er wordt gevraagd of de dood hem geen angst inboezemt. Hij antwoordt hierop dat alleen al de gedachte aan kanker hem de stuipen op het lijf jaagt en dat er voor hem geen angst groter is dan sterven in een ziekenhuisbed. Daarna reflecteert hij met een starre blik op de laatste dagen van de Tweede Wereldoorlog, de overgave van Japan en over de intimiteit die hij voelde met het leven en de dood. Een intimiteit die nog nooit zo intens was en ook nooit meer zo hevig zal zijn als toen. Vluchtig kijkt hij de camera in en vraagt zich af of we vandaag de dag überhaupt leven.¹⁸

Epiloog

Als iemand voor wie de fysieke kant van het leven pas op latere leeftijd ontdekt werd en die louter door toewijding en discipline enige vorm van sterkte heeft weten op te bouwen, beaam ik de levensfilosofie beschreven in Sun and Steel, die aanvoelt als een frisse gezonde wind op een heldere winterdag. Alleen de hardheid van staal en intense hitte van de zon hebben mij op een pad kunnen zetten naar de wil tot overvloeiend leven. Het lezen van boeken en het horen van ideeën was hiervoor niet genoeg. Nee, actie moest worden ondernomen. Woorden blijven louter woorden – bijna iets parasitairs in het domein van het fysieke leven – als zij niet daadwerkelijk nagestreefd worden; dat is de ultieme samenvatting van Sun and Steel en daarbij ook het enige medicijn tegen het taedium vitae en de décadence die zo alomvertegenwoordigd is. Mishima leert ons, voor zover dat mogelijk is, mensen te zijn die uit één hout zijn gesneden, die zowel het hoofd als de borst in acht nemen, om te kunnen strijden in een tijd waar elke daad verricht uit schoonheid een revolte is tegen de moderne wereld.