Anton Prins
Wat behelst de reactionaire levensbeschouwing?
Een antwoord aan een geïnteresseerde lezer
Enige tijd geleden schreef een politiek geïnteresseerde jongeman ons een e-mail met de vraag wat een reactionair wereldbeeld precies inhoudt. Aangezien we sindsdien deze vraag vaker hebben gekregen, hebben we besloten de beknopte schets die we de jongeman als antwoord hebben gestuurd in een ietwat aangepaste vorm publiek te maken.
~
Wat is een reactionair? Wat beweegt hem, waar gelooft hij in? Dit zijn vragen die in de moderne tijd niet gemakkelijk zijn om te beantwoorden. We kennen allemaal de politieke assen die we op de middelbare school onder onze neus kregen; met economisch rechts tegenover economisch links en progressief tegenover conservatief. Dit dekt echter, zeker in het huidige tijdsgewricht, de lading niet meer. Toch blijft het beeld wat ons als jonge, kneedbare mensen is bijgebracht hangen. De ironie is dat een conservatief in zekere zin niet vijandig staat tegenover progressie; hij wenst slechts met voorzichtigheid voorwaarts te treden. De term conservatief is zo altijd relatief; en kan nooit een gelijke evenknie vormen van het progressivisme op de politieke as.
De reactionair verwerpt moderne grondbeginselen als gelijkheid en vrijheid, die hun politieke uitdrukking vinden in respectievelijk het socialisme en liberalisme; afhankelijk van waar men het zwaartepunt legt. Enkele van de uitwassen waaraan deze principes ten grondslag liggen zijn bijvoorbeeld het doorgeschoten anti-zwarte Piet-activisme, het zwartmaken van tegenstanders van een zwarte James Bond als racisten, het als racistisch bestempelen van kritiek op de islam en de #MeToo-beweging op de linkerflank, en het als heilig beschouwen van de vrije markt, het ongebreidelde kapitalisme en bepaalde vormen van nationalisme op de rechterflank.
Waarom, zo zou je terecht kunnen vragen, wijst de reactionair dergelijke principes af? U moet begrijpen dat het hier eerstens niet om een absolute afwijzing gaat, maar om een afwijzing van deze beginselen als absoluut. Primeren er echter andere kernwaarden, kunnen zowel vrijheid als gelijkheid wel degelijk hierin hun plaats vinden.
Problemen omtrent het gelijkheidsstreven
De problemen die gelijkheid veroorzaakt zijn, in enkele woorden, als volgt: gelijkheid, en daarmede de inclusie waarin menigeen denkt een plaats te vinden, wordt benut als vehikel voor ressentiment waardoor uitblinken langzaamaan steeds verdachter wordt gemaakt en middelmatigheid verheerlijkt en vergoelijkt. Vergis u niet: het breken van de status quo schept een nieuwe status quo waar niet van geweken mag worden. Alle tegenstand en alle bedenkingen bij de uitdrukkingen van deze gelijkheidsdrang, zoals de reeds benoemde drang om een zwarte James Bond ten tonele te laten verschijnen, worden verworpen, en vereenvoudigd tot racisme, terwijl die bedenkingen dikwijls veel dieper gaan; ofschoon een deel van de samenleving hun afkeuring wellicht niet goed kunnen onderbouwen. Dit is omdat de gelijkheidsdrang zo verweven is met onze huidige houding tegenover de wereld.
De gelijkheidsdrang is verder een tomeloze aanpassingsdrang aan de ander, en dat niet in de vorm van beleefdheid, waarin zowel de eigen waarde als die van de ander hoog wordt geschat, maar een zelfonderdrukkende neiging.
Verder zien we met dit verlies van authenticiteit excessen op het gebied van het uiterlijke om de drang naar een verloren authenticiteit te bevredigen; terwijl onder de kleurrijke, bizarre uitmonsteringen en aanpassingen op cosmetisch vlak een totaal homogene geest schuil gaat; zonder enige originaliteit. Jezelf zijn is feitelijk worden zoals ieder ander.
Ook de aanvallen op taal, zoals recent in de angelsaksische taalsfeer de verdachtmaking van de vraag waar iemand vandaan komt, hangen hiermede samen: hier worden de sociale omgang en iets wat vaak louter uit oprechte interesse voortkomt, gereduceerd tot perverse machtsuiting.
Het ergste is wellicht dat deze gelijkheid zich heel oppervlakkig toespitst; op uiterlijkheden—zie daar de omhelzing van links van de islam terwijl de islamiet doorgaans erg conservatief is—en op materieel vlak; op gelijkheid van middelen en mogelijkheden, zonder dat hier überhaupt de onderliggende oorzaken voor deze vorm van ongelijkheid worden erkend. Het resultaat hiervan, de ongelijkheid, wordt vereenvoudigd en herleid tot racisme.
Problemen omtrent het vrijheidsstreven
De negatieve aspecten van het verabsoluteren van vrijheid zijn eenvoudig te ontwaren. Vrijheid is immers altijd relatief. De mens is gebonden aan context en gemeenschap, en zelfs al plaatst men zich grotendeels buiten de samenleving, zal men zelfs dan op het meest basale vlak gebonden zijn aan de behoeften die elk mens heeft en de beperkingen van onze omstandigheden. Iemand die in armoede geboren is, van aard lui en die geen erfenis boven het hoofd hangt, heeft bijvoorbeeld niet de vrijheid plots miljonair te zijn. Zo heeft ook een man niet de mogelijkheid vrouw te worden en leidt verregaande seksuele vrijheid tot de atomisering van de samenleving en het stellen van individuele lusten boven maatschappelijke belangen. Het dient geen hoger doel en inspireert de gemiddelde mens niet tot het overwinnen van de kleingeestige begeertes en het streven naar hogere, het individu overstijgende, doelen, maar tot het dienen van deze begeertes. Het vlees is zwak, en de mens wordt tot slaaf van zijn lichaam.
Het gezinsleven daarentegen sublimeert deze verlangens (in freudiaanse zin) en stelt ze in dienst van andere waarden: trouw, liefde en in politieke zin het voortbrengen van nieuwe burgers.
Dat mag voor moderne oren ouderwets klinken, maar is met een andere invalshoek wellicht begrijpelijk te maken: de liberaal gelooft in een gekwantificeerde ervaring; m.a.w. hij wil bijvoorbeeld zoveel mogelijk seksuele contacten, om zo zijn verlangens zo vaak mogelijk te bevredigen. Deze instelling is in tegenstelling tot het verdiepen van een relatie met één persoon en het overkomen van verschillen tussen elkaar; een kwalitatieve houding.
In deze context kunnen we ook de vrije markt plaatsen, waarin degenen met de meeste middelen zonder pardon de kleinere ondernemer kan platwalsen. Hier geraken we bij een aristocratie van het geld, waarbij status afhangt van de grootte van iemands bankrekening, waarin de plaats in de maatschappij te koop is en er weinig acht wordt geslagen op wat iemand werkelijk toevoegt aan de maatschappij of iemands moraal (cf. de casus Epstein). Plaats dit tegenover het voorbeeld van een middeleeuwse landman die met gevaar voor eigen leven een vreemdeling van rovers redde, en hiervoor door deze vreemdeling, die de koning bleek te zijn, tot edelman werd benoemd. Hier zien we de status verschijnen als beloning voor een moedig en onbaatzuchtig hart. De status van een mens in de samenleving gestoeld op de deugd.1
Tussen nostalgie en vooruitgangsgeloof en de waarde van religie
De reactionair beschouwt de weg voorwaarts als de weg terug. Hierbij moet men waken voor de misvatting dat er hier sprake is van een nutteloze nostalgie naar de vroegere staat van dingen. Het gaat er hier dan ook niet om dat de staat der dingen zoals deze vroeger was letterlijk hersteld wordt maar hoofdzakelijk om de waarden die tijd en omstandigheden overstijgen niet te verliezen in de waan van de dag. Belangrijk hier is ook dat een reactionair niet gelooft dat er sprake is van vooruitgang in de samenleving ten opzichte van honderd of zelfs duizend jaar terug. Dit is typisch iets waarin zowel de liberaal als de socialist maar vooral de marxist en de fascist echter heilig gelooft. Voor een iets diepere analyse hiervan, zie ook ons artikel over vooruitgang.2
Ook geloof, dat nu enerzijds tot een onbetekenend verzetje wordt gereduceerd, anderzijds tot een pervers machtssysteem, wordt teveel van vanuit deze twee perspectieven belicht. Natuurlijk is er sprake van macht en soms ook machtsmisbruik in een kerk. Kijk echter naar het machtsmisbruik in politieke partijen en je ziet dat dit niet inherent is aan een religie. Daarnaast zijn er veel andere aspecten die een rol spelen, zoals de troost die een gelovige kan vinden in zijn geloof. Veel mensen hebben geloof juist nodig om houvast te vinden in de wereld. Je ziet dit aan het feit dat ook atheïsten daden stellen van religieuze aard; kijk naar de klimaatbeweging. Je zou kunnen zeggen dat zij zich baseren op wetenschap, maar wetenschap is niet eenduidig en wetenschappers verkeren constant in tegenspraak met elkaar. Wat de klimaatbeweging kenmerkt en het op een religieuze beweging laat lijken is hun geloof in een vrijwel onafwendbaar doemscenario en hun oproep tot bekering die daarmede gepaard is: Du mußt dein Leben ändern;3 zo klinkt het. Daarnaast; het wetenschappelijke is materialistisch, het materialisme echter wordt met de kwantumfysica steeds meer in twijfel getrokken: de aanschouwelijke wereld is niet absoluut en dit is in die zin net zo goed een geloofskwestie. De “opium van het volk” is daarom wellicht noodzakelijk om hen troost te bieden, hen te begeleiden bij hun leven op de belangrijke momenten en in het algemeen om een mens zingeving te verschaffen.4
Ter afronding
Afsluitend is het van belang dat, hoewel reactionaire politiek kan bestaan, de reactionair binnen de samenleving het overheidsbeleid niet als de drijvende kracht achter de samenleving beschouwt. U moet zich realiseren dat ook kamerleden slechts een spiegel zijn van de normen binnen de huidige samenleving. Daarom heeft het veel meer zin om de pijlen te richten op cultuur en educatie, dan op politiek. Als het systeem immers niet verandert, heeft de politieke macht slechts binnen de marges van de huidige ideologie een beperkte speelruimte. De ideologie blijft echter onveranderd.
Gezien de mens en de individuele mogelijkheden als maat wordt genomen, niet de Gleichschaltung tussen compleet verschillende mensen en de drang naar efficiëntie, acht ik de vrees dat acceptatie afneemt binnen een reactionaire samenleving onterecht. Temeer daar wij ons niet bezighouden met trivialiteiten, zoals de gemiddelde mens en daarom niet verzanden in algemeenheden en er met kleinschaligheid juist veel meer aandacht is voor eenieder individueel (kijkende naar bijvoorbeeld het onderwijs).
Hopelijk heb ik zo enigszins kunnen schetsen wat een reactionair zoal deze weg doet kiezen. Dit is wellicht een te korte kenschetsing om het onderwerp geheel uit te diepen; niettemin hoop ik u een beetje een beeld te hebben kunnen geven van deze levenshouding.
Dit is sterk gesystematiseerd geraakt ten tijde van de middeleeuwse ridderlijkheid; en vertegenwoordigd een hoogtepunt in het ten dienste stellen van natuurlijke driften aan hogere doelen. ↩︎
Wij publiceerden eerder een artikel over de valkuil van het vooruitgangsdenken, Het bijgeloof aan de vooruitgang. ↩︎
Verwijzing naar het gedicht van Rilke Archaïscher Torso Apollos uit 1908. ↩︎
Dat de seculiere samenleving een waanbeeld is heb ik eerder uitgediept in het artikel Homo credens. ↩︎
